خاموشی (شناسایی علل، برآورد مالی ارزش بار از دست رفته و راهکارهای پیشگیری)

چکیده

صنعت برق از صنایع زیرساختی کشور است که تاثیر بسیار اساسی بر رشد، توسعه اقتصادی و رفاه جامعه دارد. در عین حال، برق کالایی با ویژگی های خاص است. از جمله مهمترین آن ها می توان به عدم امکان ذخیره سازی انرژی برق با مقیاس بالا و لزوم همزمانی تولید و مصرف اشاره کرد که این ویژگی، مطالعه بازار برق را چه در بعد عرضه و چه در بعد تقاضا از بازار سایر کالاها متمایز کرده است و پیچیدگی های مضاعفی را به تحلیل بازار برق اضافه می کند. حفظ تناسب میان عرضه و تقاضای برق نیازمند شناخت دقیق هر دو سمت، به منظور اتخاذ سیاست های مناسب در اثرگذاری بر آنهاست. از طرفی عدم تناسب میان عرضه و تقاضا، زمانیکه در کاهش عرضه نسبت به تقاضا متجلی شده و با پدیده خاموشی همراه شود، تبعات سنگین اقتصادی، اجتماعی به همراه خواهد داشت که مطالعه پیرامون این پدیده را امری ضروری و اجتناب ناپذیر می سازد.

این گزارش ابتدا به تشریح علل وقوع خاموشی در ایران به تفکیک عوامل موثر بر عرضه و تقاضای برق می پردازد. در سمت تقاضا، آمارهای مربوط به شدت انرژی، مصرف داخلی سرانه برق و مقایسه روند آن با روند تولید سرانه حقیقی، همچنین مقایسه این داده ها با گروهی از کشورهای منتخب که به لحاظ رتبه بندی در شاخص توسعه انسانی به صورت نسبی در رده های نزدیک به ایران هستند، نشان از بالا بودن مصرف نسبی انرژی از جمله برق در ایران دارد. ایران به لحاظ مصرف سرانه برق در رتبه دوم بین کشورهای مالزی، هند، برزیل، مکزیک و ترکیه و به لحاظ شدت انرژی در رتبه نخست این گروه قرار دارد، این در حالی است که GDP سرانه ایران در رتبه پنجم از شش کشور منتخب قرار گرفته و تنها از اقتصاد هند در این گروه بیشتر می باشد. به استناد داده های سال 2016، مصرف سرانه داخلی برق در ایران 3108 کیلو وات ساعت و GDP سرانه حقیقی 6733 دلار بوده است. همچنین از جمله مواردی که در بحث بازار برق همواره مورد تحلیل قرار می گیرد، قیمت نسبی برق در ایران و مقایسه آن با سایر کشورهاست. این مقایسه در گزارش پیش رو میان ایران، آرژانتین، استرالیا، کانادا، ژاپن و ترکیه صورت گرفته که پایین تر بودن قیمت متوسط هر کیلو وات ساعت برق در ایران نسبت به تمامی کشورهای ذکر شده را تایید می کند.

در سمت عرضه برق، به منظور روشن شدن لزوم سرمایه گذاری در ایجاد ظرفیت های جدید تولید برق به منظور کاهش خاموشی خصوصا در زمان اوج مصرف برق، سه سناریو طراحی که در هر کدام از این سنایوها، افزایش مورد نیاز در ظرفیت-

های نیروگاهی موجود و حجم سرمایه گذاری سالانه مورد نیاز تا سال 1400 به منظور پوشش تقاضای انتظاری آتی برآورد می شود و با آنچه عملکرد واقعی سال های گذشته بوده است، مورد مقایسه قرار می گیرد. در این سه سناریو درصد رشد تقاضای برق در فاصله سال 1396 تا 1400 ، به صورت سالانه به ترتیب 5.5 ، 8 و 3.7 در نظر گرفته شده است. مطابق نتایج، در ساده ترین سناریو که سناریوی سوم می باشد و صرفا بر رشد بخش تولیدی اقتصاد و بدون در نظر گرفتن رشد بخش مصرف خانگی متکی است، سالانه قریب به 3100 مگاوات افزایش در ظرفیت های نیروگاهی موجود مورد انتظار است. این رقم در سناریوی شماره یک بر اساس وضع موجود رشد مصرف در هر دو بخش خانوارها و بخش تولیدی، تقریبا 4800 مگاوات متوسط سالانه است که با توجه به فرض یک میلیون دلار سرمایه مورد نیاز برای هر مگاوات افزایش ظرفیت برق (مطابق با داده های آژانس بین المللی انرژی)، به معنای 4800 میلیون دلار سرمایه گذاری مورد نیاز است. این در حالی است که در فاصله سال های 1392 تا 1396 ، افزایش ظرفیت تولید برق در بازه 980 مگاوات (سال 1394) و 2870 مگاوات (سال 1393) متغیر بوده است. این ارقام به خوبی نیاز به سرمایه گذاری در ظرفیت های تولید برق را منعکس کرده و در صورت استمرار روند فعلی، تشدید کمبود عرضه برق در آینده را پیش بینی می نمایند.

بخش دوم گزارش به برآورد مالی ارزش بار از دست رفته و یا ارزش برق عرضه نشده بر اساس رویکرد تابع تولید پرداخته است. در استفاده از این رویکرد باید توجه داشت که در این روش، اثرات خاموشی برق از طریق تولید از دست رفته بنگاه ها و همچنین فراغت از دست رفته خانوارها مورد برآورد قرار می گیرد. بنابراین در این روش، هزینه های مربوط به خرابی های احتمالی در مواد اولیه یا قطعات و یا اضافه پرداختی به نیروی کار در اثر فعالیت خارج از زمان مقرر اداری، همچنین تاثیرات قطعی برق بر زنجیره تامین تولید کالاها به صورت مستقیم در نظر گرفته نشده و رقم برآورد شده در این روش به مراتب کمتر از میزان واقعی خسارت ناشی از قطعی برق است. با این وجود سادگی این روش و امکان انجام محاسبات با داده های اقتصاد کلان، منجر به استفاده گسترده از آن در ادبیات موجود در دنیا و به منظور دستیابی به مبنای اولیه ارزش بار از دست رفته، شده است. مطابق محاسبات این گزارش و با استفاده از داده های سال 1394، هر یک کیلو وات ساعت برق عرضه نشده به طور متوسط و با این رویکرد، 49 هزار و 410 ریال ارزش دارد. بر این اساس میتوان ارزش مالی کل بار از دست رفته سال 1394 را بالغ بر 2100 میلیارد تومان و ارزش هر دقیقه خاموشی برق را به صورت متوسط برای هر مشترک، 653 ریال برآورد کرد.

در نهایت در قسمت پایانی گزارش تلاش شده مجموعه ای از سیاست های مدیریت انرژی به منظور اثرگذاری بر سمت تقاضا و عرضه آن ارائه شود. در تنظیم این راهکارها، از ادبیات و تجربیات موجود در دنیا و همچنین تحلیل های مبتنی بر اقتصاد ایران استفاده شده است. به صورت خلاصه میتوان در سیاست های اثرگذار بر سمت تقاضای انرژی به سیگنال های قیمتی، تغییرات رفتاری، جایگزینی تکنولوژی، سهمیه بندی و استفاده از مکانیزم های بازار اشاره کرد. همچنین در سمت عرضه انرژی میتوان به اصلاح قیمت های برق به منظور اصلاح عدم توازن در اقتصاد برق و ایجاد سودآوری به منظور ترغیب سرمایه ها جهت ورود به این صنعت، استفاده از ظرفیت های تولید برق مبتنی بر انرژی های تجدیدپذیر، افزایش راندمان، کاهش تلفات و کاهش هزینه های مربوط به ناکارآمدی ها در بخش های دولتی فعال در عرصه انرژی که منجر به کم شدن فاصله قیمت تمام شده و قیمت فروش برق می شود، اشاره کرد. در نهایت به عنوان نکته پایانی باید توجه داشت موفقیت هرگونه سیاست تغییر قیمتی نیازمند محاسبه کشش های قیمتی و همچنین مطالعات کارشناسی دقیق پیرامون انتخاب الگوی تغییر قیمتی است که کمترین اثرات منفی را بر سایر بازارها و رفاه جامعه بگذارد.

دانلود گزارش